Τα νησιά πρωτοπορούν στη μετάβαση στην καθαρή ενέργεια
Τα νησιά, εκτός από το εξωφρενικό κόστος ηλεκτροδότησης που πληρώνουν για τη μεταφορά των ορυκτών καυσίμων, αποτελούν και τις πιο ευπαθείς περιοχές όσον αφορά την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, την ξηρασία και τις πλημμύρες. Τα νησιά οδεύουν ολοταχώς προς την πλήρη ενεργειακή ανεξαρτησία χάρη σε πρωτοποριακές μεθόδους ομαδικής εργασίας – με οικολογική συνείδηση.
Ο πλανήτης μας περιλαμβάνει περίπου 11.000 κατοικημένα νησιά, ενώ στην Ευρώπη 2.400 νησιά φιλοξενούν 16 εκατομμύρια ανθρώπους. Το γεγονός ότι βρίσκονται μακριά από τον ηπειρωτικό κορμό
θέτει σημαντικές προκλήσεις σε ό,τι αφορά την εξασφάλιση μιας σειράς αγαθών που εμείς οι υπόλοιποι θεωρούμε δεδομένα – από το πόσιμο νερό μέχρι την ενέργεια ηλεκτροδότησης των σπιτιών και των επιχειρήσεών μας.
Παρ’ όλα αυτά, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας πρέπει να μειωθούν σύμφωνα με τους κλιματικούς στόχους της Ε.Ε. για περιορισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 55% έως το 2030 και για επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050. Για την επίτευξη αυτών των στόχων, η ευρωπαϊκή έρευνα και καινοτομία επιδιώκει την ανάδειξη νέων τεχνολογιών και αειφόρων λύσεων.
Επομένως, πώς μπορούμε να εξασφαλίσουμε ενεργειακή αυτάρκεια, η οποία να διαφυλάττει παράλληλα το μέλλον των νησιών και να πληροί τους κλιματικούς στόχους; Ο άνεμος πνέει, ο ήλιος λάμπει και τα κύματα αγκαλιάζουν τις ακτές των νησιών. Η αξιοποίηση αυτών των τριών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) προσφέρει τεράστιες δυνατότητες για τη μείωση ή την ελαχιστοποίηση της ανάγκης για ενέργεια από ορυκτά καύσιμα.
Καθαρή ηλεκτρική ενέργεια από τα νησιά για τα νησιά
Οι δυνατοί τρόποι μετασχηματισμού του ενεργειακού τοπίου των νησιών ποικίλουν όσο σχεδόν και τα ίδια τα νησιά μεταξύ τους, με τα ευρωπαϊκά νησιά να πρωτοπορούν ως προς τη γενική τους συνεισφορά, η οποία τυγχάνει παγκόσμιας προσοχής.
Το νησί Έρο της Δανίας, με τα βαμμένα σπίτια σε έντονα χρώματα και τα καλντερίμια του, βαίνει ολοταχώς προς την πλήρη μετάβαση σε ΑΠΕ, κατακτώντας γι’ αυτό την πρώτη θέση στον ευρωπαϊκό διαγωνισμό RESponsible Island, ο οποίος επιβραβεύει ολιστικά επιτεύγματα τοπικών πρωτοβουλιών σε σχέση με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Σύμφωνα με τον Halfdan Abrahamsen, Διευθυντή Μέσων και Πληροφόρησης του δημοτικού φορέα Ærø EnergyLab, το νησί παράγει πλέον, σε μόνιμη βάση, περισσότερη ενέργεια από τα αιολικά πάρκα από όση χρησιμοποιεί – περίπου 125% έως 140% ετησίως. Οι εγκαταστάσεις τηλεθέρμανσης με ενσωματωμένη αποθήκευση ζεστού νερού, για να καλύψουν περίπου το 70% των αναγκών θέρμανσης του νησιού, βασίζονται στην ηλιακή ενέργεια, τις αντλίες θερμότητας, τη βιομάζα και τα βιοκαύσιμα.
Στα μικρότερα και πιο απομονωμένα νησιά, η μη διασύνδεσή τους με το δίκτυο ηλεκτροδότησης μπορεί να τα κάνει να φαντάζουν ως τόποι ονειρεμένων διακοπών για τον πολυάσχολο κάτοικο των αστικών κέντρων, για τους κατοίκους τους, όμως, σημαίνει ενεργειακή απομόνωση που καθιστά πρόκληση ακόμη και την εξασφάλιση πόσιμου νερού. Πλέον, αυτά τα νησιά μπορούν να μιμηθούν το παράδειγμα του δεύτερου μικρότερου νησιού των Κανάριων Νήσων, του Ελ Ιέρρο, το οποίο απέσπασε επίσης βραβείο του RESponsible Island.
Σύμφωνα με τον Santiago González, Διευθύνοντα Σύμβουλο της Gorona del Viento El Hierro, της εταιρίας που έχει αναλάβει τη διαχείριση, τη λειτουργία και τη συντήρηση του τοπικού σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, «η αφαλάτωση του νερού και η υδροδότηση καταλαμβάνει περισσότερο από το 40% της ετήσιας ενεργειακής ζήτησης στο νησί, αποτελώντας τον κύριο λόγο που μας ώθησε στην ανάπτυξη ενός υδροηλεκτρικού σταθμού με ανεμαντλίες, στο πλαίσιο του έργου 100%RES-EL HIERRO».
Οι άνεμοι καθώς πνέουν, στρέφουν τα γρανάζια της γεννήτριας, για να παράγει ηλεκτρική ενέργεια. Η πλεονάζουσα αιολική ενέργεια χρησιμοποιείται για την άντληση του νερού από μια χαμηλή δεξαμενή σε μεγαλύτερο υψόμετρο, ώστε να καθιστά δυνατή την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με τη βαρύτητα, ακόμα και όταν παύουν να πνέουν οι άνεμοι. Ο σταθμός θα μπορεί να καλύψει έως και το 70% της ετήσιας ενεργειακής ζήτησης του νησιού, ενώ έχει ήδη προμηθεύσει το νησί με όλη την ενέργεια που χρειάζεται για έως και 25 συνεχόμενες ημέρες!
Υβριδικές τεχνολογίες όπως αυτές, που βρίσκουν τρόπους να «αποθηκεύσουν» την πλεονάζουσα ποσότητα ενέργειας, ενισχύουν ακόμη περισσότερο τις δυνατότητες των διαλειπουσών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Το μικροσκοπικό νησί της Τήλου αξιοποίησε αυτήν τη δυνατότητα σε έναν πρωτοποριακό υβριδικό σταθμό ηλεκτροπαραγωγής, ο οποίος αποτελείται από μια ανεμογεννήτρια, ένα μικρό φωτοβολταϊκό πάρκο και ένα αποθηκευτικό σύστημα συσσωρευτών, το πρώτο στο είδος του στην Ελλάδα και ένα από τα πρώτα πανευρωπαϊκά. Χάρη σε αυτά τα επιτεύγματα και όχι μόνο, έχει αποσπάσει τρία ευρωπαϊκά βραβεία και ένα βραβείο RESponsible Island.
Σύμφωνα με τον κ. Ευστάθιο Κοντό, Γενικό Γραμματέα του Δήμου Τήλου, πριν από το έργο με την ονομασία TILOS, το οποίο ξεκίνησε το 2015, υπήρχαν ελάχιστες οικιακές εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών. Μερικά χρόνια αργότερα, το νησί διαθέτει έναν πλήρως λειτουργικό υβριδικό σταθμό ηλεκτροπαραγωγής που μπορεί να καλύψει περίπου το 50-60% των ενεργειακών αναγκών του, ακόμη και στη διάρκεια ενός έτους με μέτριους ανέμους, ενώ τη χειμερινή περίοδο εξήγαγε το πλεόνασμα της καθαρής ενέργειας στα γειτονικά νησιά.
Όχι μόνο παραγωγή ενέργειας
Υπάρχουν περισσότεροι από ένας τρόποι να στηρίξουμε τη μετάβαση σε καθαρές πηγές ενέργειας και τα νησιά προχωρούν δυναμικά μπροστά ακολουθώντας μια πολυδιάστατη προσέγγιση.
Η επιτυχία του έργου TILOS μάς ενέπνευσε να επεκτείνουμε τη διείσδυση της παραγωγής καθαρής ενέργειας, τα μέτρα εξοικονόμησης ενέργειας και την έξυπνη διαχείριση ενέργειας σε τομείς όπως ο δημόσιος φωτισμός και η διαχείριση του δικτύου ύδρευσης. Επίσης, προσθέσαμε έναν συμβατικό και έναν ηλιακό σταθμό φόρτισης ηλεκτρικών οχημάτων. «Η ουδετερότητα άνθρακα είναι ο απώτερος στόχος μας στο κοντινό μέλλον», πρόσθεσε ο κ. Κόντος.
Οι μεταφορές συνεισφέρουν, πράγματι, σημαντικά στις εκπομπές που συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή και τα νησιά προοδεύουν και σε αυτόν τον τομέα. Το νησί Έρο παρέχει κίνητρα για τη χρήση ηλεκτρικών οχημάτων και έχει περιορίσει τις εκπομπές των λεωφορείων κατά 40% με τη χρήση φωτοβολταϊκών και καύσιμου υγροποιημένου αερίου. Δωρεάν διαδρομές με το λεωφορείο σημαίνει ότι τα πράσινα λεωφορεία μεταφέρουν πλέον πενταπλάσιο αριθμό επιβατών, μειώνοντας έτσι σημαντικά την κυκλοφοριακή ρύπανση και τις δαπάνες συντήρησης του οδοστρώματος και επέκτασης του οδικού δικτύου.
Και ούτε θα ακούσετε -ούτε θα μυρίσετε- κανένα Ellen στις θάλασσες της Δανίας. Το 100% ηλεκτροκίνητο φεριμπότ του νησιού Έρο, το Ellen, είναι το μεγαλύτερο φεριμπότ στον κόσμο που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του έργου E-ferry.
Ένα χωριό μόνο κάνει την αειφορία
Η συμμετοχή της κοινότητας αναγνωρίζεται ως απαραίτητη προϋπόθεση μακροπρόθεσμης επιτυχίας κι αυτό ισχύει παντού, με περισσότερη δε κρισιμότητα στα μικρά νησιά.
Οι συνεταιρισμοί αποτελούν παράδοση στη Δανία, από τα πρώτα συνεταιριστικά γαλακτοκομεία, τα οποία ιδρύθηκαν από Δανούς καλλιεργητές το 1882, μέχρι την παλιότερη σε λειτουργία ανεμογεννήτρια στον κόσμο (43 ετών και συνεχίζει!), την οποία ανέπτυξαν Δανοί δάσκαλοι.
Το πρώτο κοινοτικό αιολικό πάρκο στο Έρο ιδρύθηκε το 1985 και τα αιολικά του πάρκα ανήκουν μέχρι σήμερα στην τοπική κοινότητα. Ομοίως, οι εγκαταστάσεις τηλεθέρμανσης είναι κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις. Ο Abrahamsen επισημαίνει σχετικά: «Για να συνδεθείς σε μία από τις τρεις εγκαταστάσεις τηλεθέρμανσης, πρέπει απαραιτήτως να αγοράσεις και μερίδιο σε αυτές. Από την εμπειρία μας, όταν κάτι ανήκει στους πολίτες, γίνεται αποδεκτό με ενθουσιασμό και με αίσθημα ευθύνης. «Όχι στη δική μου αυλή»:
είναι μια πολύ γνωστή έκφραση που χρησιμοποιούσαν οι ντόπιοι σε όποιον επιχειρούσε να ανεγείρει ανεμογεννήτρια ή να κατασκευάσει ηλιακό σταθμό παραγωγής ενέργειας. Όπως φαίνεται, η τοπική ιδιοκτησία λιπαίνει τα γρανάζια της αλλαγής».
Ο González συμφωνεί λέγοντας: «Εν τέλει, οι αλλαγές που ωφελούν τους πολίτες προάγουν την αποδοχή και τη στήριξη. Οι σταθμοί φόρτισης ηλεκτρικών οχημάτων είναι διαθέσιμοι δωρεάν κι ένα μέρος των χρημάτων που εξοικονομούνται από το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο με ανεμαντλίες, μετακυλίεται στους κατοίκους των νησιών ως επιχορηγήσεις για την αγορά ηλεκτρικών οχημάτων ή οικιακών φωτοβολταϊκών συστημάτων».
Η πλούσια παράδοση των κατοίκων της Τήλου στην προοδευτική καινοτομία έχει παίξει σπουδαίο ρόλο στον επιτυχημένο μετασχηματισμό του νησιού. Η Τήλος δεν είναι η μόνη: μια έρευνα σε 15 νησιά του Αιγαίου που διεξήχθη στο πλαίσιο του ομώνυμου έργου, έδειξε ότι σχεδόν το 75% των νησιωτών στήριξαν τη μετάβαση σε ένα ενεργειακό μέλλον σύμφωνα με το μοντέλο της Τήλου.
Η επιτυχία χρειάζεται σχεδιασμό
Η απόφαση για το τι και πώς θα υλοποιηθεί δεν είναι απλή, όπως ίσως την κάνουν να φαίνεται αυτές οι επιτυχίες. Δεδομένου ότι τα μελλοντικά σενάρια είναι δύσκολο να μελετηθούν ενδελεχώς και οι στρατηγικές δύσκολο να ευθυγραμμιστούν, το έργο INSULAE ανέπτυξε ένα καινοτόμο εργαλείο προγραμματισμού επενδύσεων για νησιά, το οποίο προσφέρεται εν είδει λογισμικού ως υπηρεσία (SaaS).
«Το εργαλείο προγραμματισμού επενδύσεων παρέχει σημαντικές πληροφορίες, όπως σενάρια με αειφόρες επιλογές, προσαρμοσμένες στις ανάγκες κάθε νησιού, συνοδευόμενα από έναν αναλυτικό, μακροπρόθεσμο οδικό χάρτη», αναφέρει η Jeanne Fauquet, διευθύντρια προϊόντος στην Artelys. Είναι επίσης ένα εργαλείο επικοινωνίας που συμβάλλει στη διάδοση κοινών οραμάτων για το μέλλον σε ένα ευρύτερο ακροατήριο, με σκοπό την συμπόρευση όλων.
Πώς,λοιπόν, υλοποιούν τα νησιά τα σχέδια δράσης τους; «Ο Μηχανισμός για τα Ευρωπαϊκά Νησιά NESOI παρέχει επιτόπια επαγγελματική τεχνική βοήθεια στις τοπικές αρχές και σε ιδιωτικούς φορείς, όπως ενεργειακές αναλύσεις, σχεδιασμό επιχειρηματικών και χρηματοδοτικών μοντέλων, ορισμό διαδικασιών διεξαγωγής διαγωνισμών κ.λπ. Απώτερος σκοπός είναι να ενδυναμωθούν οι τοπικοί φορείς των νήσων μέσω της οικοδόμησης ικανοτήτων και της δικτύωσης», εξηγεί ο Andrea Martinez, αναπληρωτής διευθύνων σύμβουλος της Sinloc και υπεύθυνος συντονισμού του έργου NESOI.
Η υποστήριξη του NESOI είναι διαθέσιμη και στα 2.400 κατοικημένα νησιά της Ευρώπης και η ομάδα είναι έτοιμη να επενδύσει συνολικά 6,2 εκατ. ευρώ. Κάθε δικαιούχος θα λάβει μέγιστο ποσό επιχορήγησης ύψους 60.000€ και ισόποση τεχνική βοήθεια, η οποία θα παρασχεθεί επιτόπου από την ομάδα ειδικών του NESOI.
Η πρώτη ανοικτή πρόσκληση του Μηχανισμού, τον Οκτώβριο του 2020, οδήγησε στην έγκριση 28 έργων, τα οποία αναμένεται να εξαλείψουν περίπου 300 χιλιοτόνους εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ετησίως. Η δεύτερη πρόσκληση για χρηματοδότηση ξεκινά τον Οκτώβριο του 2021.
Το NESOI εξασφαλίζει τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα των έργων επιλέγοντας εκείνα που μπορούν να διατηρήσουν θετική κερδοφορία με επενδύσεις μεσαίου έως χαμηλού ρίσκου. Ωστόσο, αιτήσεις για χρηματοδότηση μπορούν να υποβληθούν για έργα ανεξαρτήτως της φάσης ωρίμανσής τους. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ανατρέξουν στην ιστοσελίδα του NESOI και να εγγραφούν στο ενημερωτικό δελτίο του NESOI, για να λαμβάνουν τα τελευταία νέα.
Ο Martinez προσθέτει: «Ίσως το πιο εντυπωσιακό αποτέλεσμα του έργου NESOI ήταν ότι, μετά την επιτυχία της πρώτης πρόσκλησης, η κινητοποίηση της αρχικής επένδυσης των 100 εκατομμυρίων ευρώ αυξήθηκε 10 φορές, πλησιάζοντας το 1 δισεκατομμύριο €».
Επιτάχυνση που καθορίζει τον ρυθμό των εξελίξεων
Η μετάβαση της Ευρώπης στην καθαρή ενέργεια επιταχύνεται με πρωτοπόρους τα νησιά της. O Leon Nielsen της CIRCE, και διαχειριστής του έργου INSULAE, έθεσε το θέμα σε παγκόσμια διάσταση: «Οι βελτιώσεις στις υποδομές και οι κοινωνικές αλλαγές έχουν την τάση να συμπίπτουν, δημιουργώντας μια θετική αλυσίδα ανατροφοδότησης – οι κοινωνίες επωφελούνται από τη διατήρηση των οικοσυστημάτων, τα «πράσινα διαπιστευτήρια» των νησιών τα καθιστούν ελκυστικούς προορισμούς για πολίτες και επισκέπτες και οι τοπικές οικονομίες και οι άνθρωποί τους ευημερούν, γεγονός που δίνει το κίνητρο για περαιτέρω δράση – ας ελπίσουμε και στην ηπειρωτική χώρα, αφού η ενέργεια είναι ένα παγκόσμιο πρόβλημα που απαιτεί και παγκόσμια λύση».
Η έρευνα για το παρόν άρθρο χρηματοδοτήθηκε από την Ε.Ε. Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στο περιοδικό Horizon, το περιοδικό της Ε.Ε. για την Έρευνα και την Καινοτομία.
